«رسالت شهادت برای افشای بیداد و بیدادگری» جان‌مایه‌ی اصلی «نهضت امام حسین و قیام کربلا» از دیدگاه غلامحسین زرگری نژاد است.
قیامی که شهادت امام حسین در آن «پایان یک تراژدی و آغاز خروش یک خشم بود، خشمی که با الهام از خون امام حسین(ع)، در بستر تاریخ تشیع قوت گرفت و همواره بر کنگره‌ی بیدادگران تاریخ فروبارید. امام در کربلا به معراج عشق رفت و در تاریخ تشیع خود الگوی عاشقانه راه وحدانیت و عدالت شد.»
کتاب «نهضت امام حسین و قیام کربلا»در سال 1383 توسط انتشارات سمت به چاپ رسید و در همان سال عنوان «کتاب برگزیده‌ی سال» را از آن خود کرد. این اثر در قالب یک درآمد، «نقد و بررسی منابع و مآخذ تاریخ کربلا» و پس از آن هفت بخش اصلی تنظیم شده است. دکتر غلامحسین زرگری‌نژاد، استاد تاریخ دانشگاه تهران(متولد 1329)، صاحب آثار و پژوهش‌ها و مقالات فراوانی در حوزه‌های مختلف تاریخ است. در این میان اما اهمیت «نهضت امام حسین و قیام کربلا» و نظریه‌ی اصلی آن از آن رو است که در آن مورخی صاحب نام تلاش کرده با استناد به منابع مختلف تاریخ تشیع، موضعی معیّن در میان نظریات مختلف در باب هدف امام حسین از قیام کربلا اتخاذ کند. نزاعی که آغاز آن را می‌توان به دهه‌ی 50 شمسی و نگارش «شهید جاوید»(1349) توسط نعمت‌الله صالحی نجف آبادی و انبوه نقدها و تقریظ‌های نوشته شده بر آن،طرح نظریه‌ی «شهادت»(1350) امام حسین(ع)توسط علی شریعتی، و دست آخر «حماسه‌ی حسینی»(1347-1356) مرتضی مطهری و مجادله‌ی مکتوب او با صالحی نجف‌آبادی دانست. کسانی چون آیت‌الله مشکینی و آیت‌الله منتظری در تایید کتاب مرحوم صالحی نجف آبادی تقریظ نوشتند و آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی با نگارش «شهید آگاه»(1350) به نقد آن پرداخت. هدف اصلی همهی این آثار پاسخ به یک پرسش محوری بوده است : «چرا امام حسین قیام کرد؟»
انتخاب آگاهانه‌ی شهادت(نظریه‌ی شریعتی) یا حرکت به قصد تشکیل حکومت (نظریه صالحی نجف‌آبادی)، دو نظریه‌ای بود که در برابر نظریه‌ی سنتی و تقدیرگرایانه‌ی «علم لدنی امام بر همهی حوادث»، به تحلیل اجتماعی-سیاسی قیام امام حسین می‌پرداخت و دکتر زرگری‌نژاد از پی انجام یک پژوهش تاریخی برگزیدن «استراتژی شهادت»(همان : 172) توسط امام، را مطابق واقع دانسته‌اند.
این اثر در ابتدابه «نقد و بررسی منابع و مآخذ تاریخ کربلا» پرداخته و جایگاه «مقتل ابومخنف» به عنوان مهمترین راوی حادثه‌ی کربلا را ارزیابی نموده است. به طور کلی ارجاعات و استنادات دسته‌اول این اثر افق‌های فراوانی را برای پژوهش‌های تاریخی-اجتماعی در باب قیام امام حسین می‌گشاید.
زرگری‌نژاد در واکاوی «ریشه‌های تاریخی قیام» به «جنگ‌های ردّه و صعود پسران ابوسفیان بر مسند ولایت شام» و «ظهور اشرافیت زراندور و صحابه ثروت اندوز» اشاره کرده و «خلافت عثمان» را سبب ساز «تثبیت قدرت و ثروت قاتلان شهدای کربلا» دانسته است. عصر معاویه، با «اوج گیری انفعال سیاسی، جبرگرایی و رعب و خشونت» همراه شده و سبب سازرفتارهای دوگانه و مذبذب عراقیان و کوفیان می گردد.
در ادامه شرح مفصلی از دوران به حکومت رسیدن یزید و اقدامات امام حسین(ع) و سخنان آن حضرت و رفتارهای اطرافیان و جناح های مختلف سیاسی آن زمان به دست داده شده و واقعه عاشورا از زمان خروج امام حسین(ع) از مدینه تا ورود ایشان به دشت نینوا و شهادت و پس از آن حوادث مربوط به اسرا نقل و تحلیل شده است.
استدلالات متعددی در توضیح نظریه‌ی اصلی کتاب یعنی برگزیدن «استراتژی شهادت» توسط امام آورده شده که از جمله مهمترین آنها می‌توان به سخنان متعدد ناصحان و اطرافیان امام در باب فضای کوفه و تلاش فراوان آنها برای منصرف کردن حضرت از این سفر اشاره کرد. پاره‌ای سخنان و سخنرانی‌های امام در منازل مختلف سفر و به خصوص عدم تغییر مسیر پس از دریافت خبر شهادت پیک‌های ارسالی به کوفه، -مسلم بن عقیل و قیس بن مُسَهَّر- از جمله دیگر استدلالات زرگری‌نژاد در این زمینه هستند. در نهایت در تبیین «اهداف و بنیادهای نظری و اعتقادی قیام حسینی» چهار عامل عمده شرح و بسط داده شده اند که عبارتند از «استبداد سیاسی و سلطنت اسلامی»، «تثبیت و مشروعیت اشرافیت و نظام طبقاتی»، «امحای عدالت و برابری» و «ارتقای اراذل و انزوای افاضل».
دو فصل پایانی کتاب به توضیحی در باب دو قیام مهم پس از شهادت امام حسین یعنی «قیام توابین» و «قیام مختار» اختصاص یافته و در نهایت فهرستی از «شخصیت و نام و نشان شهدای کربلا» نیز آورده شده است.
اهمیت این اثر از نگاه جامعه‌شناسی تشیع، تلاش برای گردآوری شواهد تاریخی و ارائه توضیح اجتماعی در توضیح علل انتخاب استراتژی شهادت توسط امام حسین در جریان حادثه کربلا است.
با همهی اینها شاید بتوان گفت عدم هیچ گونه اشاره‌ای به مباحث، پژوهش‌ها و نظریات پیشینی مطرح شده در باب حادثه‌ی عاشورا، نقطه ضعف این پژوهش تاریخی است. خواننده بدین سان در میدان نظریات تاریخی مطرح در باب حادثه‌ی عاشورا قرار نمی‌گیرد و از پیشینه‌ی پژوهشی موجود در این حوزه و نزاعهای صورت گرفته در آن بی اطلاع می‌ماند. امری که می‌توانست با اضافه شدن فصلی در «بیان مجادلات نظری پیرامون واقعه‌ی کربلا» به خوبی مرتفع گردد.
منبع: کتاب شناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع، آرمان ذاکری